Монголын байгалийн баялагын тєлєєх тэмцэл

Арван наймдугаар зуун хvртэл хэдэн мянганы турш Монгол хаадын хэв ёс хууль vйлчилж байгаль газар амар тайван байлаа.

Энх амгалан хааны тєв Монголын нутаг буюу Ар халхыг хааны цаазат нутаг болгосон /газар ухах бvv хэл тариа тарихыг цаазлан хориглож байсан / Монгол Улсыг єнєєгийн эрх мэдэлт хvмvvс богино хугацаанд сvйтгэн ухаж, Монголын ард тvмэнд тамын амьдралыг бэлэглэж байна.1850 онд Тарвагатайн нутагт Яргайтын алтны уурхайг гадаад хvмvvс єрсєлдєн ашиглаж байжээ.

Манжийн 300 цэргээр 1000 гаруй хятад, монгол ажилчдыг шахан ажиллуулж, алтны хэмжээг нэмэгдvvлэн олзворлож байсан байна. 1855 оноос Орос Казакын хороо хvч тvрэн Яргайтын уурхайг эзэмших болсон гэдэг. Байгалийн баялагийг харийн хvнд ашиглуулахыг Тvшээт хан чин ван Ханддорж тэргvvлэн халхын ван, ноёдууд эсэргvvцсэн заргын бичгийг яаманд Богд хаанаар дамжуулан єргєжээ. Тэр бичигт, халхын нутагт алтны уурхай буй боловч, монголчуудын ажтєрєхєд харштай учрыг гаргаж , хvрээний сайдад сийрvvлэн єргєсєнд Монгол нутгийг гачигдуулахгvй байхыг жургаанд мэдvvлээд єнгєрсєн билээ.

Эрт цагаас эдvгээ хvртэл цаазалсныг зєрчиж алтыг эрж ашгийг олж , амтшил болон явсан сурталгvй шахамдан гачигдсан, монголчуудад ашиг олж тустай болохын урьд, харин чирэгдэл сvйтгэл нэмэгдэж, хvнд хохирлыг олж харштай болох явдал vнэн тул алтны уурхай буй ба vгvйг vл бодон бvрнээ нээн шийтгэхгvй болгон, орос хvмvvсийг нэг мєсєн цаазалж, хишиг хvртээвээс болох ажаамуу хэмээсэн ба бvгдээр зєвлєлдвєє . Vvний урьд хичнээн цурхиралдан мэдvvлэвч ер хэрэгт тооцохгvй ямагт буруушаан айлтгана хэмээгээддараагаар оростvшмэл Гротоос / Бээжингийн Оросын элчин сайдын яамны нэгэн тvшмэл/ батлах бичгийг хянаж алтны уурхай нээх эсэхийг мэдvvлнэ хэмээжээ.

Манж улс халхын ван, ноёдын эсэргvvцлийг анхаарч арга хэмжээ авсан боловч Оросын хєрєнгєтєн Грот 1906 онд алтны уурхай нээж ажиллуулсан юм. Монголын Тvшээт хан, Цэцэн хан аймгуудын уурхайн хэрэг эрхлэх нийгэмлэг гэж байсан ба энэ нийгэмлэгт Орос, Хятадын банкны ерєнхий хорооны дарга Э.Ухтомский , Францын том хєрєнгєтєн Ротшильдын хvргэн Ротштейн, Бельгийн хєрєнгєтєн Броун Де Тьеж гэх зэрэг хvмvvс багтаж байв. Монголын байгалийн баялагийг ухаж, хэмжээлшгvй сул ашиг олох гэсэн тэмцэл 190 жилийн ємнєєс эхэлсэн.

1920 оны vед орж ирсэн Данийн иргэн Хаслунд Хенинг байлаа . Тэрээр алтны уурхай ажиллуулж ашгийн 30 хувийгєєрєє авах, vлдсэнийг нь засгийн газартаа єгєхєєр тохиролцож гэрээ хийсэн байдаг. Энэ бvгдээс vзэхэд уул уурхайн хєрєнгє оруулалт бол оруулсан хvндээ их ашиг авчирдаг аль 190 жилийн ємнєх гадаадын хvмvvсийн сонирхол одоо vед биелэгдэж эхлээд энэ нь Монголын ард тvмэнд маш их гаслан болж байна. Vvнд дотоодын хvмvvс идэвхийлэн оролцож байгаа нь том гамшиг юм.

Уул уурхайн хєрєнгє оруулалт нь Монгол Улсад гамшиг, бусад салбарын хєрєнгє оруулалт нь ашиг авчирч болох юм.Халхын ван ноёд, шанзодба нар тэмцэж, Манжийн хаанаар алтны харуулыг Говийн онгон улаан гэдэг газраас Хавтаг байтагхvртэл 21 харуул, Улиастай, Ховдод орших тємєртэй уулыг харгалзах 8 харуулыг бий болгожуул уурхайгзогсоож чадаж байсан.Ю.Цэдэнбал ч Монголын байгаль, малчид болон малын бэлчээрт бодлоготой монгол хvний сэтгэлээр хандаж байжээ. Єєрийн туслах Батцэнгэлд vvцээ задлах болоогvй юу, Хєвсгєлийн фосфоритын орд гэж асар их баялаг байгааг хэлэхэд фосфорит байгаль, мал аж ахуйд хортой учир тvvнийг ашиглахгvй гэж хэлж байсан байдаг.

Тємрийн vйлдвэрийг санал болгоход, тємрийн vйлдвэр барьснаас гаднаас худалдаж авах нь ашигтай байгаа юм гэж хэлсэн нь бvх юмыг урьдчилж харж чадсан, байгаль , экологи, эдийн засгийн єндєр мэдлэгтэй, монгол хvний уламжлалт амьдралыг хvндэтгэх сэтгэлтэй хvн байсан нь тодорхой байдаг. XY-р зууны сvvлийн хагаст Монгол нутагт алт, эрдэнийн чулуу бусад ашигт малтмалыг малтан авч ашиглахыг монгол ноёдын шаардлагаар Манжийн хаан хориглож, Засагт хан, Сайн ноён 2 аймгийн нутаг бvхий Алтан ууланд тусгай харуул гаргаж, тvvнийгээ Алтны харуул гэж нэрлэсэн. Алтны нутагт ойртсон хvнийг шууд буудах эрхтэй байдаг.

Хожим нь Бельгийн алт эрэгчидтэй буудалцан хєєж явуулсан баримт байдаг. Алтны харуул анхандаа 8 суурь байснаа хожим нэмэгдсээр 20 гаруй суурь болж , Засагт хан , Сайн ноён хан 2 аймгаас 105 єрх, тvvнийг ээлжлэн захирах засаг, туслагч тvшмэл нэжгээд , хєтєл хоёрыг тогтмол дайчлан суулгаж , цагдуулж байжээ. Алтны харуулын нэг єрх жилд 90 лан , захирах засаг 80 лан, туслагч тvшмэл 80 лан, хєтєл 10 лангийн зардал хэрэглэж байжээ.Ингэж Монголын Ван ноёд газар шороогоо хамгаалж чадсан тєдийгvй сvvл vед хятад худалдаачдын барааг авах мал тvvхий эдгvй болоход / Тэр vед зєвхєн хонины єр гэхэд 30 сая хvрч байсан монголчуудыг дээлтэй нь иднэ гэцгээж байсан/ газрын баялаг уруу нь дайраад бvтэхгvй болохоор нь газар хагалах гэж хятад худалдаачид тэмцэх болсон.

1919 оны 9-р сард 75 хvний бослого гарч, 26 зvйл бvхий бичиг єргєж тэмцсэн байдаг. / Цэцэн хан аймгийн Хурцвангийн’ хошуунд гарсан тэмцэл / Тус хошууны дотор гадаадын иргэдээр газар хагалуулж, цаазалсан хартамхийг тариулах болон vйлдвэрийн хєсєг хэрэглэлvvдийг ядуу хошуунаас алба болгон гаргуулдагийг зогсоох гэх мэтчилэн байжээ.

Одоо бол ухуулаад хорт бодисоор хордуулаад хэдэн тэрбум долларын хєрєнгє хэдэн арван сая хэдэн арван сая шар цайны vнийн хэмжээтэй баялагаа алдаж байгаа.Оюун толгойг ашиглах бол бусад алт, нvvрсний /єєрийн хэрэгцээний уурхайгаас бусад/ бvх уурхайг хааж, цэргийн буутай харуул зогсоож, хил хязгаар тогтоож , бvх нутгаа хамгаалалтадаа аваад хууль хvчний байгууллага хvчтэй , тєр хvчтэй болсон цагтаа оруулсан хєрєнгийн 10 хувьтай тэнцэх ашгийг жил бvр єгч, уул компанид оруулсан хєрєнгийг нь дэлхийн уул уурхайн тоног тєхєєрємжийн дундаж vнээр тооцож тєлбєр хийх хэрэгтэй юм vvнийг ингэж хахуулд автаагvй тєртэй улсад хийдэг жишгийг гадаадын туршлага тулгуурлан ярьсан хvмvvсийн vгийг авах хэрэгтэй юм.

Дэлхийн улсууд цємийн зэвсгээр хєєцєлдєж байхаар байгаль экологидоо хєрєнгє бvх улсуудтай хамтарч хамгаалахгvй бол даа ялангуяа хуурай газрын тєв зангилаа Монголын байгалийг хамгаалахгvй бол цємийн зэвсгээс ємнє далайн улсуудыг ус цохиж живvvлээд / vvнд хєгжингvй 7 гvрэн багтана/ дотроос нь цэвэр ус, євчин, элс шорооны нvvдэлд цохиулаад дуусаж мэдэх юм.